ДАНИЯЛ – Түсінікті. Қазақ заңнамасында азаптау немесе басқа да заңсыз әрекеттер болған жоқ. Сталиндік қуғын-сүргін жылдары мой- ындауды қалай алды? Неге десеңіз, көптеген қазақ көшбасшылары шағымдардың кесірінен оққа ұшты. Инквизициялық әдістермен бе?
ТАЙЫР – Өте дұрыс аналогия жасадыңыз. Мәселен, Сталин зама- нындағы саяси процестер, сотқа дейінгі тергеу сатысында да немесе сот процесінде де, осы инквизиторлық қағида бойынша, көбіне жабық режимде және қорғаушының қатысуынсыз өтті. Ал, айыпталушының мойындауы «дәлелдердің патшайымы» деп саналды. Тіпті репрессия жылдары ақылға қонымды ережелер мүлдем болған жоқ деп айтар едім. Мұндай бассыздыққа тіпті ортағасырлық инквизиция да жол бермеген.
ДАНИЯЛ – Ортағасырлық Еуропада инквизиторларының ережелері қандай болды?
ТАЙЫР – Шынымды айтсам, өзіндік ерекшелігі болды. Айып- талушы әйелге еркекке қарағанда аз, ал кедейлерге байларға қарағанда аз сенім артты. Мен айтпасам да, азаптау амалдарының болғанын түсініп отыраған боларсыз. Бірақ, Орта ғасырда бір азаптау әдісін екі рет қол- дануға жол берілмеді.
ДАНИЯЛ – Әйтеуір, бір жақсы жағы бар.
ТАЙЫР – Шындығында, азаптау әдістерін тек «дәлелдер патшайы- мын» алуға жеткілікті болу үшін ғана ойлап тапты. Ал айыпталушы іс жүзінде қылмыстық процестің субъектісі емес, оның объектісі болды.
ДАНИЯЛ – Бұл нені білдіреді?
ТАЙЫР – Ол өзі процеске қатысқанымен, іс жүзінде, тек мойындау алу үшін қолданылған бұйым ретінде ғана болды.
ДАНИЯЛ – Ол бәрін жоққа шығарып, өз нұсқасын ұсына алар еді ғой?
ТАЙЫР – Егер сізді азаптап жатса, оны жасау қиынға соғады. Со- нымен қатар, азаптауды қоспағанда, жауап алу тактиксының өзі ерекше болды. Мәселен, егер дуагерлікпен айыпталған әйел жауап алу кезін- де үндемей, алдына қарап отырса, демек, ол өзін қолдайтын шайтанды көрді, демек, мойындамайды деген сөз.
ДАНИЯЛ – Ал, егер айқайлап, жан жағына қараса ше?
ТАЙЫР – Шайтанды іздеп, шақырып отыр дегенді білдірді. Кінәсін мойындаған жағдайда, әрі қарай азаптамаса да жаны тозаққа емес жан- натқа түсу үшін оны отқа жаққан.
ДАНИЯЛ – Сонымен, ол кезде ақтау үкімінің мүлдем болмағаны ма?
ТАЙЫР – Болды, дегенмен өте сирек. Көп жағдай төрешіге байланы- сты болды. Немесе айыпталушының таныстары мен туысқандарына…
ДАНИЯЛ – Яғни, олар төрешімен қалай «жұмыс істегендеріне» бай- ланысты ма? Мұндай жағдай, қазірде болып тұратын шығар?