Оннук олордохторуна, сайын соҕурууттан улахан муруннаах, түү-бытык сирэйдээх, киһи өйдөөбөт тылынан кэпсэтэр, иилэҕэс тимир куйахтаах, уһун уктаах тэрэгэр сүгэлээх, өттүктэригэр кыыннаах кылыстаах омук дьоно тиийэн кэлэллэр. Кинилэр кимнээхтэрий? Хантан кэллилэр?
* * *
Хаһан баҕарар төһө да модун империя, государство аҕа баһылыга өлөн, былаас былдьаһыыта буоллун да, ол государство сатарыйар, мөлтүүр, олох да үрэллэр, самнар. Дьон-норуот итэҕэйэр, ытыктыыр, таҥара курдук саныыр баһылыктаах буолуохтаах. Баҕар, ол баһылык киһитинэн мөлтөх да буоллун, син биир кини аатынан саптынар буоллахтарына бэрээдэк баар буолар.
XVI үйэҕэ Нуучча сиригэр Иван Грознай ыраахтааҕы өлбүтүн кэннэ «Великая Смута» дэнэр араллааннаах кэмҥэ өлүү-сүтүү буолбутун, хаһаайыстыба быста айгыраабытын тэҥэ, майгы-сигили эмиэ олус кэхтибитэ. Араллаан кэмигэр таҥнарыы, бэйэ эрэ иннин көрүнүү, иирээн, икки сирэй буолуу, акаарытыйыы, солуута суох өлөрсүү бөҕө тахсыбыта. Хардарыта талаһыы, туга да суох хаалыы, эстии-быстыы туһунан этэ да барыллыбат. Онон бар дьон нус-хас бэрээдэктээх олоххо олус наадыйыыта олус күүһүрбүтэ. Нуучча судаарыстыбатыгар 1613 сыллаахха тохсунньуга Михаил Федорович Романов диэн уон сэттэлээх уолу ыраахтааҕынан талаллар.
Эдэр ыраахтааҕы аҕата патриарх Филарет (Федор Никитич Романов) поляктарга билиэн сылдьан баран, 1619 сыллаахха кэлбитэ уонна былааһы илиитигэр ылбыта. Өйдөөх, эппиэтинэстээх киһи буолан, сэриигэ урусхалламмыт дойдуну чөлүгэр түһэрэргэ дьаныардаахтык туруммута.
Араллаан кэмигэр атын судаарыстыбалары кытта атыы-эргиэн тохтообута. Сэриигэ айгыраабыт хаһаайыстыбаны хайдах эмэ өрө тардарга, туох-ханнык иннинэ тас эргиэни олохтуур наадата тирээбитэ. Оттон атын дойдуларга утары ууналлара диэн туох да суох буолбута. Хааһына кураанахсыйбыта.
Онон бэрт түргэнник киэҥ Сибиир күндү түүлээҕин – «сымнаҕас валютаны» хомуйар сорук тирээбитэ. Ордук үрдүк сыанаҕа атыыланар киис тириитигэр наадыйыы күүһүрбүтэ. Иэнэ-куйаара биллибэт киэҥ тайҕаҕа, кураанах тымныы дойдуга сулууспалыы барыан баҕалаах дьону хомуйбутунан барбыттара. Хааһына төһө да кураанаҕын иһин, онно барааччыларга, хамнастарын харчынан уонна бурдугунан төлүүр бэрээдэги олохтоон, үчүгэйдик тэрийэн ыыталыырга быһаарыммыттара.
Өссө ааспыт XV үйэ кэнники сылларыттан саҕалаан, ыраах Сибииргэ атыыһыттар, булчуттар, бааһынайдар барыталаабыттара. Бааһынайдар помещик батталыттан күрэнэн, сирдэрин былдьатан эҥин, саҥа сиргэ тиийэн олохсуйаары көһөллөрө.