Читать Төрки халыҡтар һәм телдәр - Андрей Тихомиров

Төрки телдәр һәм уларҙы һөйләүсе халыҡтар үҫеше барышында диалекттар һәм телдәр барлыҡҡа килә, бер яҡтан, уларҙың килеп сығышы берҙәмлеге һөҙөмтәһендә оҡшашлығы, икенсе яҡтан айырмалыҡтары менән характерлана, улар дөйөм төрки теленең тарҡалыуы менән аңлатыла нигеҙҙәре башта диалекттарға, ә һуңынан айырым телдәргә һәм телдәр төркөмдәренә. Төрки халыҡтар Алтай тауҙары районында киң арауыҡта формалаша һәм монгол, тунгус-маньчжур һәм тибет-ҡытай халыҡтарының башҡа тел төркөмдәре менән үҙ-ара эш итә. Алтай һүҙе төрки телендәге алтын алтын, монголса алт һүҙенән килеп сыҡҡан. Алтан тобчи йәки Алтан товч (алтын төймә, йәки алтын көмбәҙ) XVII быуат монгол йылъяҙмаһы. Алтай борон-борондан полиметалл, тимер мәғдәне, терегөмөш, шулай уҡ алтын ятҡылыҡтары менән дан тота.

Алтай төркиҙәре сығышы буйынса төрлө ҡәбиләләрҙе һәм халыҡтарҙы, шул иҫәптән төрки булмағандарҙы ла буйһондора. Яҙма сығанаҡтар күрһәтеүенсә, Власть ҙур мал көтөүҙәре, таланған мөлкәт йыйған һәм хужалығында ҡолдары булған ҡәбилә аҡһөйәктәренең ҡулында тупланған. Был феодаль-патриархаль берләшмә башында ҡаған тора. Әммә алтай төркиҙәрендә һәм уларға буйһонған халыҡтарҙа род-ҡәбилә, күп йәһәттән әле тәүтормош йәмәғәт ойошмаһы булып ҡала һәм хәҙерге аңлауҙа кластар барлыҡҡа килмәй. Дәүләт бер үк хужалыҡ үҫеше менән туғандаш ҡәбиләләрҙең ныҡлы берләшмәһе генә була.

Беҙҙең эраның I мең йыллығында алтай төркиҙәренең тарихы башлыса археологик һәм яҙма сығанаҡтар буйынса билдәле. Төп археологик сығанаҡтар булып ҡәберлектәр һәм уларҙа табылған әйберҙәр тора. Был ваҡытта кешене ат һәм һыбай йөрөү өсөн сбруя менән бергә ерләү йолаһы тарала. Тау Алтайы үҙәндәрендә ҙур булмаған таш ҡурғандар ҡаҙылған, улар аҫтында дүрт мөйөшлө грунт соҡорҙары урынлашҡан. Был соҡорҙарға ерләнгәндәрҙең арҡаһына һуҙылған килеш һалалар. Ерләнгән кеше янында ат ерләнгән. Ҡайһы берҙә ҡәберҙәр өҫтөндә таштан эшләнгән ҡулса менән генә билдәләнгән. Ҡәберлектең уртаһында ғәҙәттә затлы кешенең ҡәбере, ә уның тирәләй уның менән бергә ерләнгән яугирҙарҙың йәки ҡолдарҙың ҡәберҙәре урынлашҡан. Һуңғыларының ярлылығы үҙәк ҡәберҙең байлығын ҡырҡа һыҙыҡ өҫтөнә ала. Ошоноң менән бергә ҙур ҡурғандар ҙа осрай. Уларҙа ерләүҙәр инвентарь байлығы һәм ерләү йолаһының ҡатмарлылығы менән айырылып тора. Ҡәбергә уҡлы колчан, тимер бысаҡ, бай биҙәлгән билбауҙар, боронғо төрки яҙмалары менән көмөш һауыттар һалғандар. Ҡаршылыҡтар артында аттарҙың һөлдәләре ята. Бындай ҡурғандар Алтайҙа Катанда ауылы янында, Туяхтала һәм Кузбасста Ур йылғаһында асылған.