Читать Vanhu va Afrika - Андрей Тихомиров

Hikuya hi vuhundzuluxeri byin'wana, rito "Africa" ri huma eka vito ra rixaka ra ma Berber Afrigia, leri ari tshama en'walungwini wa tikonkulu ra Afrika, akuri na xifundzha xa Rhoma xa Afrika. Xifundzha xa Rhoma xa Afrika xi vumbiwile hi Rhoma hi 146 BC. e. endhawini leyi mfumo wa Carthage a wu ri kona, a wu teka xiphemu xa le n’walungu-vupela-dyambu bya Tunisia ya manguva lawa. Hi nkarhi wa Mfumo, Afrika ari wela eka swifundzha swa ti senatorial naswona ari fumiwa hi proconsul. Nguva ya Mfumo yi tiveka hi ku humelela ka fambiselo ra le madorobeni. Madoroba ma amukele timfanelo ta tikoloni ni timasipala. Leyara leyikulu emadorobeni lawa a ku ri vakoloni va Rhoma ni vanhu lava tlakukeke lava endliweke va le Rhoma va vaaki va kwalaho. Hi tlhelo ra ndzhavuko, hi nkarhi wa Mfumo, xifundzha xa Afrika xi hoxe xandla swinene. Hambiswiritano, vaaki va le makaya va ndzhavuko va tshame va nga ri na ririmi ra Xilatini ni ndhavuko wa Rhoma. Eka lembe xidzana ra vu-4-5. yi ve ndhawu ya ku pfukela lokukulu ka mahlonga ni tikholomu, leswi tsaniseke Mfumo wa Rhoma swinene naswona wu hoxe xandla eku wiseni ka wona. Hi lembe ra vu-5 c. Vadyohi va tshame eAfrika. Hi lembe ra vu-6 c. mufumi wa le Byzantium Justinian u swi kotile ku tlherisela ndhawu leyi nga eribuweni, kambe matimba ya Byzantium a ma nga ri na matimba. Hi lembe xidzana ra vu-7 Xifundzha xa Afrika xi hluriwile hi Maarabu.

E Afrika N’walungu, endzhaku eka gidi ra malembe ya 1 BC. e. a ku ri ni matiko yo hlayanyana lama tiyimeleke: Carthage, leyi simekiweke hi vahlapfa lava humaka eFenikiya, lava a va vulavula ririmi ra Xisemite ekusuhi ni Xiheveru, Mauritania na Numidia, leri tumbuluxiweke hi vanhu va le Libya. Endzhaku ka ku hluriwa ka Carthage hi Varhoma hi 146 BC. e. mimfumo leyi, endzhaku ka nyimpi yo nonon’hwa, yi hundzuke nhundzu ya Rhoma. Malembe-xidzana ma nga ri mangani emahlweni ka nguva leyintshwa, ku hluvukisiwa ka vanhu va ntlawa ku sungule ensin’wini ya Etiyopiya ya manguva lawa. Yin’wana ya matiko lawa ya hluvukeke laha – Aksum – yifikelele nhlohlorhi ya yona eka lembe xidzana ravu 4 BC. n. e., loko nhundzu ya yena evupela dyambu yi fika etikweni ra Meroe eNkoveni wa Nayili, naswona evuxeni – "Happy Arabia" (Yemen ya manguva lawa). Eka gidi ra malembe ya II na. e. matiko lama tiyeke ma hluvukile eVupeladyambu bya Sudan (Ghana, Mali, Songhai na Bornu); endzhakunyana, ku vumbiwe matiko eribuweni ra Guinea (Ashanti, Dahomey, Congo, ni swin’wana), evupela-dyambu bya Tiva ra Chad (swifundzha swa vanhu va le Hausa) ni le tindhawini tin’wana to tala ta tiko-nkulu ra Afrika.